|
Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa Şanlıurfa El Sanatları
Saraçlık “Kösele” denilen kalın deri ve normal ince deri ile hayvan
koşum takımları, kemer, silah kılıfı, mermi kılıfı, çanta gibi avcı gereçlerinin
yapıldığı sanata Saraçlık, bu işle uğraşanlara da Saraç denilmektedir. Atçılık ve At’a verilen önem dolayısıyla Saraçlığın eski Türk sanatları
arasında önemli bir yeri vardır. Şanlıurfa’da ünlü Arap atlarının yetiştirilmiş
olması, saraçlık sanatının önemini arttırmış ve bu sanata büyük ilgi duyulmasına
sebep olmuştur.  1650 yıllarında Urfa’yı ziyaret eden Evliya Çelebi, Urfa’daki saraçlıktan
bahsederek saraçhanesini şu cümlelerle anlatmaktadır: “.... Saraçhanesi İbrahim
Halil Irmağı kıyısındadır. Onun için Bağdat serdabı gibi soğuk su ile sulanmış
anayolun iki tarafı ma’mur ve güzel, mevsiminde türlü çiçeklerle süslü olup
geçenlerin içini açar. Oralarda bütün bilgi sahiplerinin toplandığı, dinlendiği
yerler vardır.”
Evliya Çelebi’nin sözünü ettiği saraçhânenin yeri kesin olarak
bilinmemektedir. Bu sanat, günümüzde Hüseyniye Çarşıları yakınındaki “Saraç
Pazarı” denilen çarşıda sürdürülmektedir. Eskiden 15-20 dükkânın yer aldığı bu
çarşıda günümüzde 3-4 dükkân bulunmaktadır. Bilhassa At’ın toplum hayatındaki
yerini kaybetmiş olması saraçlık sanatının gerilemesine neden olmuştur. Bu sanatın bilinen en esk ustaları Hacı Mahmut Sedef, Sadık Basmacı, Ahmet
Zılfo, Toşo Usta, Abdülkadir Nahya, Ahmet Sedef, Hacı Mehmet Nimetoğlu’dur. İmam
Bakır Nahya ve Ali Kaşıkçıoğlu günümüzün en tanınmış saraç ustalarıdır. Saraçlıkta kullanılan kalın deriler, düz kösele, sabunlu kösele, yağlı kösele
ve glase (kundura derisi-ince deri) olmak üzere dört sınıfa ayrılır. Bu deriler,
eskiden Urfa’daki Debbağhâneden sağlanırdı. Urfa Debbağhânesi’nin kapanması
üzerine malzemeler günümüzde başka illerden sağlanmaktadır. Kaba işlerde; Tosun (Öküz) ve Manda derisi, ince işlerde; Dana derisi (glase
deri) kullanılmaktadır. Saraçlık sanatında deri malzeme yanında toka, düğme, çıt
çıt, gem, üzengi, zincir, çapraz (maşa) gibi metal malzemelerde
kullanılmaktadır. Bel kemeri, eğer, livan başlığı, üzengi takımları sabunlu kösele ve düz
kösele ile yapılmaktadır. Sabunlu kösele daha sağlam olduğundan tercih
edilmektedir. Dizgin ve benzeri koşum takımları da yağlı kösele ile
üretilmektedir. “Glase” denilen deri ile tabanca kılıfı ve tüfek rahtı
yapılmaktadır. Saraçlık Ürünleri I. Koşu Atı Koşum Takımları 1. Livan Kantarma Gem Başlık: Sadece rahvan ve koşu atları için
yapılır. Gem’e bağlı olarak başa geçirilir ve dizginler bu başlığa bağlanır.
Örgülü ve düz olmak üzere iki türü daha vardır. 2. Eger: Sadece yarış atları için yapılan bir tür semerdir. Egerin yapılışı: İlk olarak ağaçtan “kaş” denilen ön cephe iskeleti
yapılır. Sonra “alt yastık” haşa denilen bir tür kumaşla “çift yanaklı” bir
şekilde dikilip içerisi pamukla doldurularak iskelete monte edilir. Üzerine
kösele, ya da deri çekilip yan taraflarına etek denilen işlemeli şal kumaşlar
dikilir. Eteklerde şal kumaş yerine bazen deri kullanılır. Uç kısımları renkli
püsküllerle süslenen etekler, bir tür “tozluk” görevi görür. 3. Me’rege: Rahvan denilen binek atları için yapılan bir tür özel
semerdir. Egerin büyüğü olup boncuklarla süslenir. 4. Üzengi Takımı: Egerin iki yanında, kösele kayışlara asılı demir
halkalardan meydana gelir. Ayakla basılarak ata binmeye yarar. Kösele kayışların
üzeri boncuklarla ve basma düğmelerle süslüdür. 5. Kuskun: Halka şeklinde dikilen çift kat derinin içi pamuk veya
talaşla doldurulur. Hayvanın kuyruk altından tek kayışla geçirilerek eger veya
me’regeye toka ile sabitleştirilir. Yarış ve binek (rahvan) atlarına takılan
kuskun, hayvanın yokuş indiği sırada egerin öne kaymasını önler. 6. Sülebent: Üç kollu olup deriden yapılmıştır. Atın karnının altından
gelip göğsünde birleşerek boynun iki yanından egerin veya me’regenin ön kısmına
bağlanır. Yokuş çıkılırken eger veya me’regenin arkaya kaymasını önler. 7. Kantarma Kayışı: Sülebente ek olarak yapılan ve atın başını yukarı
kaldırmasına engel olan bir kayıştır. 8. Kırbaç: Kalın deriden yapılır. Örgülü ve sırımlı (saçaklı) olmak
üzere iki türü vardır. 9. Dizgin: Uzunluğu jokeyin eli ile gem arasındaki mesafe kadardır.
Atı yönlendirmeye yarar. Sadece deriden yapılır. Örgülü ve düz olmak üzere iki
türü vardır. II- Yük Atı Koşum Takımları 1. Amut (Klopin-Boyuntalık): Atın boynuna geçebilecek genişlikte elips
şeklindeki ahşap üzerine keçe, kösele kaplanması suretiyle yapılır. Üzerine ince
sarı teneke ile süslemeler işlenerek bağlayıcı halkalar çakılır. Buna, bazı
yörelerde “Klopin veya “Boyuntalık” denilmektedir. 2. Belleme: Kış aylarında yük atlarının sırtına vurulan, alt kısmı saf
keçe, üst kısmı branda ile kaplanmış sırt örtüsüdür. 3. Gözlüklü Başlık: Başın iki yanına takılan ve gözlerin sağı solu
görmesini engelleyen kapakların (gözlük) normal başlığa bağlı şekline gözlüklü
başlık denilmektedir. At, merkep ve sığırlar için yapılır. Reşmeli başlık
denilen zincir ve deri karışımı türü çok tutulmaktadır. 4. Gömlek: Amuttan başlayıp atın kuyruk altından dönerek tekrar amuta
bağlanan, üzerinde aşağı düşmesini engelleyen çift sırtlığı bulunan 5 cm. eninde
bir kayıştır. 5. Dizgin: Koşu atı dizgininden farklı olup 6 cm. boyundadır. Uç
kısımları çapraz deri veya ketenden dokunmuş şeritlerden yapılır. 2.5-3 cm.
genişliğindedir. Bir ucu geme bağlı, diğer ucu sürücünün elinde tuttuğu dizgin,
ata yön vermeyi sağlar. 6. Karınaltı Kuşaması: Egeri atın sırtına sabitleştirmeye yarayan, 5-6
cm. eninde, deriden veya kolondan (keten dokuma kayış) yapılan bağlayıcı
kayışlardır. III- Tosun (Sığır)-Av Köpeği-Kurt Köpeği Ve Tazı Kuşamları Bu hayvanlar için, deriden, düğme ve püskül süslemeli tasmalar yapılmaktadır.
Sığırlar için “Reşmeli” (kısmen deri, kısmen zincirli) türleri kullanılmaktadır.
IV- Bel Kemerleri Üç tür kemer yapılmaktadır. 1. Kuşak Kemer: Para konulmaya yarar. 2. Palıska: Sabunlu köseleden yapılır ve 5-7 cm. enindedir. 3. Normal Bel Kemeri: Başlıca 4 şekli vardır. a. Örgülü
b. Düğme desenli
c. Çift yüz dönerli
d. Sabunlu. Sabunlu köseleden yapılır. V- Avcı Malzemeleri 1. Raht: Çift ve tek kırma av tüfeklerinin mermilerinin dizildiği
fişekliktir. 2. Mavzer Yeleği: Saf deriden yapılır ve üzeri fişeklidir. 3. Çanta: Yandan boyuna asılı olarak kullanılır. İçine çeşiti avcı
malzemeleri konulur. Saraçlıkta Kullanılan Aletler 1. Bıçkı: Ağaç saplı, ucu keskin üçgen demirli bir alettir. Deri
kesmede kullanılır. 2. Meket: Annep ağacından yapılmış, sivriltilmiş çift ağızlı, deriye
çizgi ve nakış atmaya yarayan alet. 3. Tişe Bizi: İri dikişlerde kullanılan ve ahşap saplı biz. 4. Normal Biz: İnce küçük dikişlerde kullanılan biz. 5. Kılıf Bizi: Diğer bizlerden farklı olarak uç kısmı yılan dili
şeklinde tek ağızlı, çift tarafı keskin bir bizdir. Silal kılıfının gizli
dikişlerini dikmede kullanılır. 6. Demir Pergel: Derinin üzerine daire ve en çizmeye yarar. 7. Zımba: Üzerine çekiçle vurulmak suretiyle deriyi delmeye yarar. 8. El Baskısı: Pense tipi bir zımba olup, 6 değişik ağzı bulunur ve 6
farklı delik açar. 9. Büyük Makas: Keçe kesmede de kullanılan geniş ağızlı bir tür
makastır. 10. Kalıp: Değişik modellerdeki tabancaların ağaçtan oyulmuş şeklidir.
Tabanca kılıfı bu kalıba geçirilerek şekillendirilir. 11. Kerpeten 12. Çekiç 13. Demir Örs
|