|
Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa Şanlıurfa Yöresi Kadın Takıları Şanlıurfa yöresi kadın takılarının tarihçesi neolitik ve Tunç çağlarına kadar
uzanmaktadır. Bozova ilçesine bağlı küçük ve büyük Şaşkan Höyükleri arasında
“Kumartepe” olarak adlandırılan tarlada yapılan arkeolojik kazılarda, Neolitik
Çağ'a ait kemik ve renkli taşlardan yapılmış değişik takı örneklerine
rastlanılmıştır. Ayrıca Atatürk Barajı göl alanının altında kalan Hassek Höyük,
cümcüme ve Lidar Höyük'te rastlanılan Kalkolitik ve Tunç çağlarına ait takılar
bizlere Urfa bölgesi kadın takılarının en eski örnekleri hakkında önemli
bilgiler vermektedir.  Şanlıurfa'da kadın takılarının genel adı “Hışır”dır. Hışır'ın Urfa
folklorunda ayrı bir yeri vardır. Kız evi tarafından yazılarak oğlan evine
gönderilen ve besmele ile başlayan “kesim kağıdı”nda hışır en önemli yeri tutar.
En fakir kız ailesi dahi, kesim kağıdına bir gerdanlık, birkaç çift bilezik
yazarak oğlan evinden talepte bulunur.
Urfa kızlarının hışırsız gelin gitmeyişlerini düğünlerde söylenen şu mani en
güzel şekilde dile getirmektedir. Masa üstünde bekmez Bu bekmez bize yetmez Şu Urfa'nın kızları Hışırsız gelin
getmez. Şanlıurfa yöresi kadın takıları günümüzde kullanılan malzeme ve şekil
bakımından merkez ilçe, Siverek-Suruç-Bozova-Hilvan ve Harran yöreleri olmak
üzere başlıca üç bölgede değişik özellikler gösterirler. I. Merkez İlçe Takıları Kuyumculuk sanatı Şanlıurfa'nın en eski el sanatlarındandır. Günümüzden elli
yıl öncesine kadar Aslanlı Han bitişiğindeki “Eski Kuyumcu Pazarı” denilen
kapalı çarşıda icra edilen bu sanat günümüzde Yıldız Meydanı civarındaki Pamukçu
Pazarı ve Kınacı Pazarı kapılı çarşılarında sürdürülmektedir. Hacı Durak Başbuğ,
Hikmet Yeğin, Hacı Ali Çınar, Mehmet Ayoğlu, Seyfeddin Gözoğlu, Derviş Doğanlar,
Hacı Güzeldemirci (Maraşlı Hacı), Hasan Çınar geçen kuşağın tanınmış kuyumcu
ustalarındandır. Şanlıurfa'da halen bu ustaların yetiştirdiği 30'dan fazla
kuyumcu ustası çalışmaktadır. Şanlıurfa'nın en eski kuyumcu ustalarının Halepli oldukları söylenmektedir.
Bu nedenle Urfa kadın takıları ile Halep takıları arasında büyük benzerlikler
görülmektedir. Şanlıurfa merkezindeki takılarda maden olarak 21 ayar altın
işlenmekte, gümüş hemen hemen hiç kullanılmamaktadır. Gerdanlıklar Başlıca gerdanlık çeşitleri şunlardır: Telkâri akıtmalı gerdanlık, hasırlı
gerdanlık, incili telkâri gerdanlık, haplı gerdanlık, elmas gerdanlık (Urfa işi
değildir, ancak çok yaygın olarak kullanılmaktadır), yıldızlı üçgen gerdanlık,
koruklu gerdanlık, yapraklı gerdanlık (Urfa işi değildir), liralı gerdanlık,
incili ve liralı gerdanlık, altın hamaylı, deste, Ustanbul (İstanbul) bütünü,
Urubiya, Kazya, Mahmudiye, Beşibirlik, panaz, dobra ve onbirlik. Kolyeler Frenk bağı, koruklu kolye, incili kolye, akik kolye, oymalı piramit kolye,
taşlı kolye, kordon. Boyuna takılan gerdanlık ve kolye çeşitleri yanında ayrıca “Kelep” (inci)
büyük bir öneme sahiptir ve çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Gerçek Bahreyn
incisi Urfa'da tutunmaktadır. Şimdi bulunmayan bu inci halk arasında “eski inci”
adıyla anılmakta ancak mezattan satın alınabilmektedir. Bilezikler: Tahta bilezik, ahıtma bilezik (telkâri kapaklı yarım ahıtma, düz kapaklı
yarım ahıtma, oymalı ahıtma, şımda zencirli ve telkâri kapaklı ahıtma olmak
üzere dört ayrı çeşidi vardır), fişenkli bilezik, incili telkâri bilezik, haplı
bilezik, yıldızlı bilezik, taşlı bilezik, şebikli bilezik, burma bilezik
(Türkiye genelinde yaygındır), liralı burma bilezik, çift çakmalı bilezik,
yılanlı bilezik, fıstıklı bilezik, parparalı bilezik, urubiyeli bilezik, ayneli
bilezik. Bunlardan fişenkli bilezik aslında Van işi olup Urfa'da çok tutunmaktadır.
Yılanlı ve kakmalı bilezikler de İstanbul işi olup Urfa'da yaygın olarak
kullanılmaktadır. Yüzükler: Yüzükler, gerdanlık ve bileziklerle birlikte takım olarak kullanıldıklarından
çeşitleri de bunlara göredir. Başlıca çeşitleri; Telkâri yüzük, haplı yüzük, koruklu yüzük, taşlı yüzük,
incili telkari yüzük, parparalı yüzük vs. Küpeler: Bunların da çeşitleri gerdanlık ve bileziklere göredir. Başlıca çeşitleri
şunlardır: İncili küpe, koruklu küpe (salkım küpe de denilir, altın koruklu ve
inci koruklu olmak üzere iki ayrı çeşidi vardır.), telkâri gül küpe, kuşlu
telkâri küpe, haplı küpe, yıldızlı küpe, yapraklı küpe, taşlı küpe, incili
yıldızlı küpe. İğneler: Urfa'da “Dal-Göğüs Dalı” olarak adlandırılan iğnelerin başlıca çeşitleri
şunlardır. Telkâri Urfa Kelebeği, Papatya, İncili İğne (Buket İğne), Yıldızlı
İğne. Kemerler: Frenkbağı kapaklı kemer, liralı kemer, telkâri kemer. II. Siverek-Suruç-Bozova Ve Hilvan Yöresi Takıları Bu yörelerde daha değişik kullanım yerleri olan ve değişik adlarla anılan
gümüş ya da altın taklidi takılar kullanılmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:  Tepelik: Başa takılan tacın (fes) üzerine tutturulur. Üst kısmı
telkâri işlemeli, çevresi gümüş paralardan oluşan saçaklarla süslüdür. Diğer adı
Taç'tır.
Üçkor: Fesin alt kısmına, alından yukarıya takılır. Ortasında yuvarlak
ve mavi taşlı bir göbek, yanlarında üç sıra zincir bulunur. Levzik: Üçkor göbeğinin altına takılır, alına doğru sarkar. Reşme: Fesin iki yanına takılır. Şakaklardan yanağa doğru sarkar. Gerdanlık: Levziklerin bir zincir üzerinde sıralanmasından meydana
gelmiş çeşitleri olduğu gibi, haplı, salkımlı ve akik çeşitleri de vardır. Tasma (Beğnik): Boğaza takılır. Anadolu'nun bazı yörelerinde
“Gıdıklık” denilmektedir. Küpe: Hilâl şeklinde ve alt kısımları saçaklı modelleri yaygındır. Frenkbağı: Ortası fiyong şeklinde, yanları geniş zincirlidir. Urfa
merkez ilçede de yaygın olarak kullanılmaktadır. Hamaylı: Üzerinde ayet ya da duaların yazılı olduğu kağıtları muhafaza
eden bu takıların silindir biçimli telkâri olanlarının yanında, çok ince sigara
tabakası şeklinde kapaklı olanları da vardır. Boyuna takılan bu takı koltuk
altından bele doğru sarkar. Göğüslük: Yuvarlak şekilde, göğsün şekline göre biraz bombeli ve
telkâri süslemelidir. Alt kısımları yarım ay şeklinde saçaklı olan göğüslükler
ortalarındaki bir iğneyle sağlı sollu olarak göğüslere tutturulur. Kemer: Telkâri olarak gümüşten yapılır. Tokaları değişik
modellerdedir. Bilezik: Telkâri süslemeli ve menteşeli (tahta bilezik) olan tipleri
yanında, uç kısımları yılan başı şeklinde, kalın yuvarlak gümüşten olanlar da
vardır. Hızma: Buruna takılır. Altın ve gümüş çeşitleri vardır. Halhal: Bilezik şeklinde ayak bileklerine takılır. Çevresi habbe
denilen nohut iriliğinde gümüş toplarla saçaklıdır. Saç Koru: Arkadan başın üzerine takılarak omuzlara kadar sarkan bu
takı, saç görünümünü veren siyah ipekten yapılmıştır. Saç İğnesi: Saç korunun alt kısmına takılır. Enselik: Başın arkasında sağlı sollu olarak saç korunun üzerine
takılır ve enseye doğru sarkar. Dört sıra halinde saçaklı, madenî bir takıdır.
Maşallah: Alına takılır. Üzerinde “Maşaallah” yazılı, etrafı saçaklı,
plaka halindedir. III. Harran Yöresi Takıları Harran yöresinde baş üzerinde takı kullanılmayıp hızma, küpe, bilezik ve
kemer türünde takılar kullanılmaktadır. Bu bölgede kadınlar takıdan ziyade
“Dövme” denilen el ve yüze yapılan süslemeleri tercih etmektedirler. Dövmeler
göstermiş oldukları motif zenginliği açısından ayrı bir inceleme konusu teşkil
ederler. Harran yöresinin başlıca kadın takıları şunlardır: Hizem: Burna takılır. Hızmanın sarkan şeklidir. Verdine: Hızmanın sabit biçimidir. Gümüş ya da altından yapılır. Hınnegiy: Altın, gümüş, boncuk ya da karanfilden yapılan bu takı
boyuna takılır. Lebe: Şerit veya ipe takılan, bele kadar sarkan bir takıdır. Altın
gümüş liralı ya da boncukludur. Zincir: Gümüşten yapılmış olup, iki-üç kor (sıra) halinde boyuna
takılır. Suver: Bilezik çeşididir. Hatem: Yüzük. Hücuz: Halhal Dılle'e: Çocukların perçemine takılır.
|