Makam Geleneği ve Mahalli İcraya Göre Makam Seyri

Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa

Halk Kültürü

Şanlıurfa Halk Müziği'ne Genel Bir Bakış

Şanlıurfa türkülerinin sanat kurallarına bağlı olduğu görülmektedir. Türk Musıkisi’nde kullanılan birçok makam Şanlıurfa türkülerinde kullanılmıştır.

Şanlıurfa’da müzik yaşantısı günübirlik ve geçici değil, aksine geçmişin kesin çizgilerini taşıyan kalıcı, ustalık (sanatkârlık) isteyen bir yapıya sahiptir. Bu yapının temel taşı ise “Makam Geleneği”dir. Yani sistemli bir müzik icrasıdır.

Şanlıurfalı müzik icra ederken, makam geleneğini uygulamakta o kadar hassastır ki, Şanlıurfa’da herhangi bir sanatçının değeri, makam bilmesi ve bildiği makamları icra edebilmesi ile ölçülüdür.

Türküler ve uzun havalar, çeşitli arkadaş toplantılarında, düğün, kına gecesi gibi törenlerde söylenir. Fakat esas olarak makam seyrine göre icra ediliş, sıra geceleri’nde, dağ yatıları’nda ve asbap geceleri’nde olur. Bu toplantılarda, belirli bir makamla (genellikle Rast veya Divan’la) başlayıp daha sonra diğer makamlarla fasıl sürdürülür. Geceye katılanlar makam sırasına ve seyrine göre türküler, uzun hava (hoyrat) ve gazeller okuyup meclisi coşkun bir müzik şölenine çevirirler. Meclisin şevk ve neşesi arttıkça birçok makamlar geçilir ve icra edilen müzik daha da zenginleşir.

Şanlıurfa Halk Müziği eserleri, kaba taslak makam tasnifine tabi tutulduğunda, eserlerin 14 makama yayıldığı görülür.

Bir kısım eserlerin belirli makam kalıp ve kurallarına uymaması bir eksiklik olmayıp aksine müsbet yönde bir zenginlik olarak sayılabilir.

Şanlıurfa ezgilerinde kullanılan makamlar, sayı çokluğuna göre şöyledir: Uşşak, Hüseyni, Hicaz, Muhayyer, Hüzzam, Gerdaniye, Sâba, Mahur, Çargâh, Kürdi, Karcıgâr, Segâh, Rast ve Hicazkâr.

Mahalli İcraya Göre Makam Seyri (Tenekeci Mahmut Güzelgöz’den derlenmiştir)

1. Divan Makamı: Divan gezinti yapılır (sazlarla), divan açış yapılır, divan türküler söylenir. Divanın 1. katı, 2. katı ve 3. katı okunur (Kat, mertebe veya hâne karşılığı kullanılmaktadır). Sonra İbrahimi gezinti yapılır (Gezinti: enstrümantal ritmik ezgidir).

2. Rast Makamı: Rast açış yapılır, türkü ve şarkılar söylenir. Rast’ın 1. ve 2. katı okunur, türkü ve şarkılar söylenir, Rast’ın 3. katı okunur. Bu arada okuyucunun sesi müsait ise Mahur okur; Mahur’dan sonra Sâba’ya geçki yapılır, 2 hâne Sâba okuduktan sonra tekrar Rast’a geçilir ve öylece bitirilir.

3. Nevruz Makamı: Nevruz açış yapılır, türkü ve şarkılar söylenir. Nevruz’un 1. katı okunur, arada türküler söylenir, Nevruz’un 2. katı okunur, Nevruz’un 3. katı (Garip hicaz makamında) okunur. Nevruz’un 4. katında Elezber (Arazbar) okunur, türkü ve şarkıyla bitirilir.

4. İbrahimi Makamı: İbrahimi açış yapılır, iki hâne İbrahimi gazel okunur (Arada İbrahimi gezinti yapılır). Gazelhan usta ise Çargâh veya Beşiri hoyrat okur. Sonra Nevruz’un 3. katını okur, daha sonra 2. ve 1. katına dönerek bitirir.

5. Hicaz Makamı: Hicaz açış yapılır, Hicaz gezinti yapılır. Türkü ve şarkılar okunur. Gazelhan, Hicaz’ın 1. katı ve 2. katını okur, türkü ve şarkı söylenir. Hicaz’ın 3. katı Muhayyer makamında okunur. Sonra türküler söylenir, İsfahan hoyrat okunur, ardından türkü, sonra Mesnevi havası okunur. Sonra türküler söylenir, İsfahan hoyrat okunur, ardından türkü, sonra Mesnevi havası okunur. Hoyratçı, Garip Hicaz makamında Kalata hoyratını okur. Sonra yine Hicaz’a geçilir, 2. katı ve 1. katı okunduktan sonra bitirilir.

6. Uşşak Makamı: Uşşak açış yapılır, şarkı ve türküler okunur. Gazelhan, 1.. katında iki hâne, 2. katında da iki hâne okur. Sonra 3. katını okur ve tekrar 2. ve 1.. katına iner bitirir.

7. Acem Aşiran Makamı: Acem Aşiran açış yapılır, gazelhan iki hâneyi 1.. katında okur, sonra iki hâne de 2. katında okur, daha sonra Acem Aşiran türkü ve şarkılar okunur, saz Sâba Hüseynisi’ne geçki yapar. Gazelhan gazelinin okur ve bitirir. Sazlardan biri tekrar Uşşak’a geçki yapar, gazelhan Uşşak makamının 1., 2. ve 3. katlarını okuyarak bitirir.

8. Segâh Makamı: Segâh açış yapılır, Segâh şarkı ve türküler okunur, sonra gazelhan Segâh’ın 1. katından, 2. katından ve 3. katından okuyarak bitirir. Sonra Segâh bir türkü okunur, sazlardan biri Irak makamına geçki yapar. Irak hoyrat okunur, sonra gazelhan tekrar Segâh’ın 2. katından bir gazel, daha sonra 1.. katından bir gazel okuyarak başlanılan perdede bitirir.

9. Sâba Makamı: Sâba açılış yapılır, Sâba peşrevi geçilir. Sâba makamında iki türlü okunur. Gazelhan, Sâba’nın 1. katından ve 2. katından gazelini okur, sonra türküler söylenir. Daha sonra Mahmudiye hoyratı okunarak bitirir.

10. Acem Makamı: (Garip Hicaz makamı) Acem açış yapılır. Acem gezinti yapılır, Acem türküler okunur. Gazelhan, Acem’in 1. katında iki hâne, 2. katında iki hâne okur. Sonra Acem türkü söylenir. Acem’in 3. katında gazel okunur. (Bu arada Sâba Hüseynisi de okunabilir) ve tekrar sazlarla gezinti yapılır, türkü söylenir, ardından Acem hoyratı okunur, türküler geçilir. Tekrar Sâba’nın 1. katı ve 2. katı okunarak bitirilir.

11. Araban Makamı: Araban açış yapılır, türkü ve şarkılar söylenir. Gazelhan, 1. katından ve 2. katından okur. 3. katında Mahmudiye yerinden okuyarak tekrar Araban makamının 2. katını ve 1. katını okuyarak bitirir.