|
  Göreme, 7. yüzyıl başlarından 14. yüzyıla kadar bölgenin en önemli dinsel
merkezi olarak etkinliklerini sürdürmüştür. Bununla birlikte, Göreme’deki
kitabelerin en erkeni 1055 tarihiyle Kızlar Kilisesi’nde karşımıza çıkar.
Avcılar (Matianoi) da, özellikle 11.-13. yüzyıllarda piskoposluk merkezi olarak
dikkati çekmektedir. 4. yüzyıldan başlayarak Avanos (Venesa) ve Ürgüp
(Prokopius)’ün de önemli yerleşimler oldukları anlaşılmaktadır. Güllüdere
Vaftizci Yahya ve Mustafapaşa (Sinasos) yakınındaki Tavşanlı kiliselerindeki
kitabeler 10. yüzyıla, Bizans İmparatoru VII. Konstantin zamanına (913-959)
aittir.
Göreme Açık Hava Müzesi ile Göreme kasabası arasında yer alan kitabesi
bulunmayan El Nazar Kilisesi, araştırmacılarca 10. yüzyılın ilk yarısına
tarihlenmektedir. Serbest haç plânlı ve üç apsisli yapıdaki tasvirlerde müjde,
ziyaret, doğum, üç müneccimin tapınması, Mısır’a kaçış, İsa’nın mabede takdimi,
Elizabeth’in izlenmesi, vaftiz, Lazarus’un dirilişi, başkalaşım, Kudüs’e giriş,
çarmıhta İsa, İsa’nın cehenneme inişi (Anastasis) ve İsa’nın göğe çıkışı
sahnelerine yer verilmiştir. 
Göreme ile Ortahisar’ın arasındaki kayalığın Uçhisar’a bakan yamacındaki 11.
yüzyılın ikinci yarısına yerleştirilen Saklı Kilise (Vaftizci Yahya Kilisesi)
1957 yılında açığa çıkarılmıştır. Tek nefli kiliselerin çeşitlemesi olan yapının
iyi durumdaki freskolarında müjde, İsa’nın doğumu, mabede takdim, Vaftizci
Yahya’nın görevlendirilmesi, vaftiz, başkalaşım, çarmıhta İsa ve Meryem’in ölümü
(Koimesis) sahneleri yer alır. Yamaçta konumlanmış, yörenin en büyük kilisesi
olan Tokalı Kilise 10. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. Dört mekândan oluşan
yapı topluluğunda tek nefli, beşik tonozlu ve özgününde tek apsisli Eski Kilise,
günümüzde Yeni Kilise’nin giriş mekânı konumundadır. Yapının duvarlarının üst
bölümünde ve tonozda İsa’nın yaşamıyla ilgili müjdeden göğe çıkışına kadar çok
sayıda sahne karşımıza çıkmaktadır. Güneyindeki tek nefli ve 10-13. yüzyıllara
tarihlenen Yeni Kilise, beşik tonozla örtülmüş ve takviye kemerleri ile üç
bölüme ayrılmıştır. Üç apsisli Yeni Kilise’de İsa’nın yaşamına ait sahnelerin
yanı sıra, Aziz Basileus’un yaşamından kesitler ve aziz tasvirleri dikkati
çekmektedir. Yeni Kilise’nin kuzeyindeki Ek Şapel tek nefli, beşik tonozlu ve
tek apsislidir. Alt Kilise ise üç nefli, doğusunda üç dehlizli ve üç apsislidir.
Orta nef beşik tonozla, yan nefler ise düz tavanla örtülüdür. Dehlizin orta
bölümü çapraz tonozlu, yanları düz tavanlıdır. Kuzey duvarında iki arkosolium
(mezar nişi) bulunan yapı Geç Bizans Dönemine tarihlenmektedir.
Kapalı Yunan haçı plânlı ve 1155 tarihli Kızlar Kilisesi, 11-13. yüzyıllara
ait Elmalı Kilise ile 11. yüzyılın ilk yarısına yerleştirile n Azize Barbara
Kilisesi barındırdıkları tasvirlerle dikkat çekerler. İyi durumdaki Azize
Katherina Kilisesi de 11. yüzyıla yerleştirilmektedir. Serbest haç plânlı
kilisenin orta bölümü kubbe, haç kolları ise beşik tonozla örtülüdür. İki katlı
manastır topluluğunun parçası olan Açık Hava Müzesi içindeki Çarıklı Kilise, 11.
yüzyıl ortası - 13. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. İki serbest destekli
kapalı Yunan haçı plânlı kilisenin orta bölümü ve doğu köşe mekânları kubbe;
doğu haç kolu, ortasına kubbe oyulmuş düz tavan; diğer haç kolları beşik
tonozlarla örtülüdür. İyi korunmuş freskolarda, İsa’nın yaşamından sahnelerin
yanı sıra, Tevrat kaynaklı İbrahim’in konukseverliği ile aziz ve bani
tasvirlerine yer verilmiştir. İki katlı manastır topluluğunun parçası olan
kapalı Yunan haçı plânlı ve üç apsisli, fresko programı ile dikkati çeken
Karanlık Kilise, 11. yüzyıl ortası - 13. yüzyıl başlarına yerleştirilmektedir.
Açık Hava Müzesi içindeki Yılanlı (Aziz Onuphorios) Kilisesi 11. yüzyıla
tarihlenmektedir. Tek nefli kilise beşik tonozla örtülüdür. Apsiste Deesis,
güneydeki tonoz alınlığında İsa ve bir bani, diğer bölümlerde aziz tasvirleri
yer alır. Güneyindeki ek mekânda mezarlar bulunur.
Göreme’nin 600 m. uzağında, vadinin içinde 9. yüzyıl sonu - 10. yüzyıl
başında inşa edildiği düşünülen kapalı Yunan haçı plânlı Kılıçlar Kilisesi'nde,
Meryem’in ve İsa’nın yaşamından sahnelere yer verilmiştir. Kılıçlar Kuşluk
Kilisesi ise 11. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Tek nefli ve üç apsisli
yapının duvarları sağır kemerlerle hareketlendirilmiştir. Yapıda, Beytüllâhim’e
yolculuk, doğum, çarmıhta İsa ve Meryem’in ölümü sahnelerinin yanı sıra, aziz
tasvirleri de görülür.
11. yüzyılın ilk yarısı. İki serbest destekli kapalı Yunan
haçı planlı kilisenin orta bölümü, batı haç kolu ve doğudaki köşe mekanları
kubbe; diğer haç kolları beşik tonozla örtülüdür. Yapının ana apsisinde İsa
Pantokrator, kuzey haç kolunda Aziz Georgios ve Theodoros, batı haç kolunda ise
Azize Barbara'nın tasvirleri görülür.
|