|
CUMHURİYET DÖNEMİ EDEBİYATI   Yeni Türk Edebiyatı araştırmalarında öteden beri kullanılan “Cumhuriyet
Dönemi Edebiyatı” terimini, kendi içinde tam bir bütünlüğe sahip bir edebiyat
sürecini veya başlangıcı ve sonu belli bir edebiyat dönemini ifade eden bir
adlandırma gibi düşünmemek gerekir. Edebî değişmeden çok siyasî ve sosyal
değişmeyi ifade eden bu terim, birçok edebiyat tarihinde veya edebiyat
araştırmasında Tanzimat’tan sonra başlayan “Yeni Türk Edebiyatı”nın büyük bir
alt döneminin adı olarak, Cumhuriyet’in ilânından günümüze kadar gelen yaklaşık
seksen yıllık bir süreçte ortaya çıkan edebî hareket, kişilik ve olguları ifade
etmek için kullanılır. Tam bir edebî adlandırma olmasa da bu döneme “Cumhuriyet
Dönemi Edebiyatı” denmesinin yine de anlamlı ve geçerli bir tarafı vardır.
Gerçekten de Cumhuriyet’in 1923’te ilânından sonra Atatürk’ün önderliğinde
gerçekleşen devrimler ve bu devrimler doğrultusunda ortaya çıkan büyük sosyal,
siyasî ve kültürel değişme, edebiyatımızı büyük ölçüde şekillendirmiş, varlığına
önceki dönemlerden farklı bir yön ve biçim vermiştir.
 Yine de Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı, edebiyatımızda Tanzimat’tan sonra
başlayan modernleşme akımının son ve en büyük halkası veya atılımı olmaktan
başka türlü ele alınamaz. Başka deyişle bu edebiyatın oluşumunda Tanzimat ve
Meşrutiyet dönemlerinde ortaya çıkan yeni edebiyat hareketlerinin ihmal edilemez
bir yeri vardır.
Bilindiği gibi edebiyatımızda yenileşme, Tanzimat Fermanı’nın 1839’da
ilânından yaklaşık yirmi yıl sonra başlamıştı. Yeni şiir ilkin Şinasi’nin
1856’dan itibaren Mustafa Reşit Paşa için yazdığı kasidelerle başlamış, modern
tiyatronun ilk eseri yine Şinasi‘nin 1859’da yazdığı Şair Evlenmesi olmuş, roman
türünün ilk örneğini de Şemsettin Sami, 1872’de yayımladığı Taaşşuk-ı Tal’at ve
Fitnat’la vermişti.
 Böylece başlayan Yeni Türk Edebiyatında Şinasi ve Namık
Kemal’in eserleriyle gelen yeni fikir ve görüşler, Abdülhak Hamit’in şiirde
denediği yeni şekiller, çeşitli yollardan Cumhuriyet Dönemi Edebiyatına sızarak
daha modern ve ileri fikir veya şekillere ulaşmışlardır. Modern roman ve tiyatro
türleri de yine bu dönemde basit örnekler halinde de olsa kendini göstermiş ve
bu türler, daha sonraki dönemlerde gelişerek üstün örneklerini Cumhuriyet Dönemi
edebiyatında bulmuşlardır.
1896-1901 yıllarında edebiyatımıza hakim olan
Servet-i Fünûn edebî anlayışının büyük temsilcisi Halit Ziya Uşaklıgil, romana
has bir dil oluşturmuş ve yazdığı Mai ve Siyah ve Aşk-ı Memnu gibi eserler, bu
türün zirve eserleri olarak Cumhuriyet’ten sonra sürekli hatırlanmış ve örnek
alınan modeller olmuştur. Kısa hikâyenin de onun usta kaleminden çıkan eserlerle
ayrı bir edebî tür haline geldiği söylenebilir. Servet-i Fünun’un ünlü şairi
Tevfik Fikret ise şiirinde dile getirdiği fikirler, özellikle yeni insan fikrî
ve istibdat karşısındaki duruşuyla Cumhuriyet döneminde sık sık hatırlanmıştır.
 II. Meşrutiyet yıllarında gelişen edebî hareketlerin ise Cumhuriyet Dönemi
Edebiyatında elbette daha büyük etkileri olmuştur. 1910-1912 arasında kendini
gösteren Fecr-i Âti grubunun en önemli ismi olan Ahmet Haşim’in izlenimci ve yer
yer sembolik bir karakter gösteren parıltılı şiiri, Cumhuriyet devri şairlerinde
büyük bir hayranlık uyandırmış ve 1926’da Piyale adlı şiir kitabının yayımı
geniş yankılara yol açmıştır. “Halis şiir” ya da “saf şiir” yolundaki
anlayışıyla Haşim’e yakın bir çizgide duran Yahya Kemal’in 1921’de çıkan
Dergâh’ta dile getirdiği şiir ve edebiyat konusundaki görüşleri -ki bu görüşler
“mektepten memlekete dönen edebiyat” formülüyle özetlenebilir- birçok Cumhuriyet
dönemi şair ve yazarı üzerinde derin izler bırakmıştır. Yahya Kemal ve Ahmet
Haşim’in şiirleri, Cumhuriyet devrinde şairler için ya örnek alınan ya da
aşılması hedeflenen, başka deyişle her iki şekilde de önemsenen şiir modelleri
olmuştur.
  1911 nisanında Selânik’te çıkan Genç Kalemler dergisinde Ömer Seyfettin, Ziya
Gökalp ve Ali Canip’in (Yöntem) hikâye, şiir ve makaleleriyle başlayan sade dile
ve eski Türk tarihine dönüş hareketi Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı üzerinde daha
yaygın ve kalıcı izler bırakmıştır. 1914’ten sonra birçok ismin katılımıyla daha
da genişleyen ve bazı araştırmacıların ifadesiyle bir “Millî Edebiyat Akımı”
haline gelen bu hareket, bir yandan İslâm öncesi Türk tarihine, bir yandan da
halk edebiyatı ve folklora yönelişiyle adeta Cumhuriyet döneminin ilk
devresindeki edebiyatın bir çeşit programını ortaya koymuştu. II. Meşrutiyet
döneminin ideologu olan Ziya Gökalp’ın daha sonra Atatürk devrimlerinde de
etkili olan fikir ve teklifleri ve bunların yanı sıra “tehzip” fikrine uygun
olarak halk masal ve destanlarını modernize etme yolundaki denemeleri, modern
edebiyatın halk edebiyatıyla yakınlaşmasına ve birçok noktada birleşmesine yol
açmıştı. Bu denemelerin yanı sıra 1914’ten sonra yoğunlaşan aruz-hece
tartışmalarının önemli bir sonucu olarak aruz vezni terk edilmeye yüz tutmuş,
Orhan Seyfi (Orhon), Enis Behiç (Koryürek), Halit Fahri (Ozansoy) ve Faruk Nafiz
(Çamlıbel) gibi genç şairler; Türk Yurdu, Yeni Mecmua, Şair ve Büyük Mecmua adlı
dergilerde hece vezniyle birçok şiir yayımlamışlar ve bu şairler, artık Mütareke
yıllarında “Hece Şairleri” olarak adlandırılmaya başlamışlardı. II.
Meşrutiyet’in sonunda ve Mütarekede oldukça yaygın bir şöhret kazanan, sonradan
edebiyat tarihlerinde “Beş Hececiler” veya “Hecenin Beş Şairi” olarak
değerlendirilen bu şairlerin şiir birikimi, Cumhuriyet döneminin ilk devresinin
şiirinde özellikle vezin ve dil açısından önemli bir zemin oluşturur.
 Tanzimat’tan sonra Yeni Türk Edebiyatının iki ana çizgide yürüdüğü
söylenebilir. Bunlardan birisi Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem ve Hamit’in
eserlerinde beliren romantik edebiyat çizgisi, diğeri de Beşir Fuat’ın tesiriyle
Nabizade Nazım, Sami Paşazade Sezai ve Hüseyin Rahmi’nin (Gürpınar) eserlerinde
beliren gerçekçi (realist) edebiyat çizgisi. Tanzimat döneminde peşpeşe ortaya
çıkan bu iki ana çizgi, Servet-i Fünun Edebiyatı döneminde gerçekçi edebiyat
tekniklerinin yine de ağır bastığı bir senteze ulaşmakla birlikte, II.
Meşrutiyet döneminde yeniden bir ayrışmaya uğramıştır. Romantik çizgi, izlenimci
ve yarı sembolist bir çizgiye dönüşerek Fecr-i Ati yıllarında özellikle Ahmet
Haşim’de ve kısmen Yahya Kemal’de devam etmiş; gerçekçi çizgi ise Mehmet Emin
(Yurdakul) ve Mehmet Akif’in (Ersoy) şiirlerinde ve Yakup Kadri (Karaosmanoğlu)
ile Refik Halit’in (Karay) hikâyelerinde daha baskın bir şekilde yeniden ortaya
çıkmıştır. Bu iki çizgi daha sonra Cumhuriyet döneminde hem şiirde hem de
hikâye, roman ve tiyatroda dönem dönem çeşitli değişmelere uğrayarak kendini
gösterir ki bu duruma yeri geldiğinde işaret edilecektir.
 Böylece önceki edebiyat dönemlerinden şekil, dil ve fikir bakımından bazı
özellikleri devralan Cumhuriyet Dönemi Edebiyatının oluşumunda, elbette ki
Cumhuriyet’in ilânından sonra gerçekleştirilen büyük siyasî, toplumsal ve
kültürel değişmenin daha yaygın ve esaslı bir rolü vardır. Devam eden bazı
çizgilere rağmen bu edebiyatın geçmişin edebiyatından çok farklı bir şekilde
oluşmasında, Atatürk ilke ve devrimleri kuşkusuz büyük ölçüde belirleyici bir
rol oynamıştır. Bu bakımdan Cumhuriyet dönemi şiir, hikâye, roman ve
tiyatrosundaki gelişmelerin ayrıntısına girmeden önce yeni bir şekilde kurulan
Türkiye Cumhuriyeti’nin yapısıyla edebiyat arasındaki ilişkiyi ana çizgiler
halinde ortaya koymak yerinde olacaktır.
 Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasından sonra kuracağı yeni devletin
yapısını hızla şekillendirmeye başlayan Atatürk, Birinci Büyük Millet Meclisinin
kararlarına dayanarak 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırır ve 29 Ekim 1923’te de
yeni devletin ve rejimin temeli olan Cumhuriyet’i ilân eder. Arkasından 3 Mart
1924’te hilâfet kurumu kaldırılır. Aynı tarihte Tevhid-i Tedrisat Kanununun
kabulüyle medreseler, arkasından gene bir kanunla 25 Kasım 1925’te tekke, zaviye
ve türbeler kapatılır. 11 Nisan 1928’de de anayasada lâik doğrultuda bazı
değişiklikler yapılır. Bütün bunlar İslâmcı bir dünya görüşünün çatısı altında
toplanmış çok milletli bir siyasî yapıdan millî ve üniter bir yapıya geçişi
gerçekleştiren düzenlemelerdir. Her biri başlı başına bir devrim niteliği
taşıyan bu büyük yapısal değişmeler, toplumda İslâmcı ve Osmanlıcı görüşlerin
büyük ölçüde önünü keser, mistik ve tasavvufî eğilimlere de büyük ölçüde set
çekerek birçok aydın ve yazarın dünyaya bakış tarzı veya hayat felsefesinde
köklü değişmelere yol açarlar.
 Cumhuriyet Dönemi Edebiyatını fikrî açıdan çok etkileyen ve yönlendiren bu
düzenlemelerin yanı sıra 3 Kasım 1928’de gerçekleştirilen harf devrimi, yeni
kurulan devletin geçmişe ait kültürel değerlerle ilişkisini büyük ölçüde keserek
yüzünü tamamen batıya ya da Lâtin alfabesi yoluyla batıdan gelen etkilere
çevirmesine yol açar.
 Böylece lâik yoldan gelecek etkilere, daha doğru bir ifadeyle aklın ve modern
bilimin ve Avrupaî sanatın etkilerine kapılarını tamamen açan yeni Türkiye
Cumhuriyeti’nde edebiyat açısından önemli bir başka değişme de 13 Ekim 1923’te
kabul edilen bir kanunla devletin merkezinin İstanbul’dan Ankara’ya
taşınmasıdır. Bu değişme, edebiyatımızın içerik, dil ve biçim bakımından halk
edebiyatına ve folklora yönelmesinde ve uzun bir süre boyunca Anadolu coğrafyası
ve insanını temel bir konu olarak ele almasında önemli bir rol oynamıştır.
10 Nisan 1931’de Türk Ocaklarının kapatılması ve bu kurumun yerine 19 Şubat
1932’de halkevlerinin açılması da Anadolu ve Anadolu insanının öncelikle ele
alınmasında rol oynayan diğer bir toplumsal ve kültürel değişmedir. Ocakların
kapatılarak halkevlerinin açılması, bir anlamda da o zamana kadar edebiyatımız
üzerinde etkili olan Turancı görüşlerin hızının kesilmesine yol açmıştır.   Bunlardan başka 1931 haziranında bir yandan Türk Tarihi Tedkik Cemiyetinin,
1932 temmuzunda da Türk Dili Tedkik Cemiyetinin kurulması, Cumhuriyet Dönemi
Edebiyatının fikir dünyasının şekillenmesinde ve özellikle dil anlayışının
değişmesinde çok önemli roller oynamış olan iki büyük olaydır. Daha sonra Türk
Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumuna dönüşen bu dernekler, sık sık düzenledikleri
kurultaylarda Türk tarihi ve Türk dilinin çeşitli problemlerini tartışmışlar,
Atatürk’ün çoğuna bizzat katıldığı bu tartışmalarda bir yandan “Türk tarih tezi”
ve “güneş-dil teorisi” oluşturulurken bir yandan da Türkçe’nin özleştirilmesi ve
aslî kaynaklarına döndürülmesi yolunda radikal adımlar atılmıştır. Bu tarih
tezini ve güneş dil teorisini kısaca şöyle özetleyebiliriz: Türkler Moğollar
gibi sarı ırktan olmayıp Arî ırka mensupturlar ve kökleri milâttan 9000 yıl
önceye, hatta daha önceki dönemlere gitmektedir. Türk dili dünyadaki diğer büyük diller üzerinde
etkili olmuştur. Dilin kökünde tabiatın gücü vardır ve insan ilk gücünü
güneşten, dolayısıyla dil de ilk gücünü güneşten almıştır. Türk tarihi
Osmanlı’yla başlamamıştır, Türk milleti Osmanlı ve İslâm öncesinde kurduğu 18
devletle siyasî varlığını çok önceden ispatlamıştır. Osmanlı Devleti, yanlış
idaresiyle çok eski çağlardan beri bir medeniyete sahip olan Türklere zarar
vermiştir. Bu bakımdan Türk’ün siyasî ve kültürel kimliğinde Osmanlılığı esas
almak yanlıştır.
 Tarih ve dil alanlarında ortaya atılan bu görüşler, daha sonraki yıllarda
farklı gelişme çizgileri izlemekle birlikte, özellikle Atatürk ve İnönü
dönemlerinde yazılan birçok şiir, tiyatro ve romanda çeşitli şekillerde
karşımıza çıkar. Estetik değeri az olmakla birlikte bu yoldaki eserler, sayı
itibariyle oldukça fazladır.
Atatürk ve İnönü dönemlerinde ateşli bir millî dava halinde heyecanla
sürdürülen dilde millî kaynaklara veya halk kaynağına dönme ya da
“Öztürkçecilik” hareketi, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatında kuşkusuz daha somut
sonuçlar doğurmuştur. Bu hareket sonucunda dilden ve tabiî edebî eserlerin
dilinden Arapça, Farsça kökenli unsurlar atılırken, halk deyim ve ifadeleri
edebiyata geniş ölçüde girmiş ve böylece edebî dil büyük bir değişmeye
uğramıştır. Ancak bu hareket, bir yandan da şair ve yazarların ilhamını dar bir
kelime kadrosu içinde sıkıştırmak ve bireysellik imkânını azaltmak gibi olumsuz
sonuçları da beraberinde getirmiştir.
Böylece geçmişten gelen bazı çizgiler ve ondan daha fazla da Cumhuriyet’in
ilânından sonra görülen siyasî, toplumsal ve fikrî değişmelerle şekillenen
Cumhuriyet Dönemi Edebiyatında elbetteki batıda ortaya çıkan edebiyat ve fikir
akımlarının da sürekli ve kalıcı etkileri olmuştur. Daha sonra yeri geldikçe
değineceğimiz bu etkiler, yüzünü tamamen batıya çeviren yeni Türkiye
Cumhuriyeti’nin kültür politikaları doğrultusunda edebiyatımızda gitgide artan
bir seyir izlemektedir.
 Seksen yıllık tarihine bir bütün olarak baktığımızda Cumhuriyet Dönemi
Edebiyatı, büyük bir çeşitlilik gösteren çok zengin ve dinamik bir edebiyattır.
Birçok edebî türde verilmiş çok sayıda eser ve eserlerdeki değişmeler, bu edebî
dönemin belli başlıklar altında sınıflandırılıp değerlendirilmesini adeta
imkânsız bir hale getirir. Tasnif ve değerlendirmeyi zorlaştıran başka bir olgu
da bazı ortak hareket ve modaların görülmesine rağmen, edebî kişiliklerin çoğu
zaman bunların önüne geçmiş olması, başka bir deyişle Servet-i Fünûn
edebiyatında olduğu gibi şair ve yazarlar arasında ortak bir çalışmanın yokluğu
ve birçok yazarın şöhretini tek başına yapmış olmasıdır.
 Cumhuriyet Dönemi Edebiyatında siyasî ve toplumsal değişmelere bağlı olarak
bazı önemli değişmeler görülmekle birlikte, edebî değişmeleri yalnızca bu
etkenlerle açıklamak ve değerlendirmek mümkün değildir. Edebî değişmede siyasî
ve toplumsal olayların önemli bir rolü olmakla birlikte, batıdan gelen edebî
etkilerin ve ayrıca tekrara düşmesi ve yeniliğini yitirmesi dolayısıyla
edebiyatımızın kendi içinden gelen değişme ihtiyacının da rolü vardır. Gerçekten
de Cumhuriyet Dönemi Edebiyatında siyasî ve toplumsal değişmeler, edebî etkiler
ve türlerin kendi tarihiyle ilgili nedenler dolayısıyla şiir, hikâye, roman ve
tiyatro türlerinde hem kronoloji hem de nitelik açısından farklı çizgilerde
seyreden gelişmeler ortaya çıkmıştır. Bu bakımdan edebiyatı 1923-1940 arası,
1940 sonrası veya 1940-1960 arası, 1960 sonrası ve 1980 sonrası gibi siyasî
değişmelere bağlı yuvarlak yirmi yıllık dilimlere bölmek, özellikle türler
dikkate alındığında her zaman anlamlı ve tutarlı sonuçlar vermemektedir.
Biz bu konuda söyleyeceklerimizi daha sağlam bir zemine oturtabilmek için tür
fikrini esas alacak ve türlerdeki değişme ve gelişmeleri vermeye çalışan bir yol
izleyeceğiz. Böylece her türde ortaya çıkan belli başlı çizgileri, belirgin
edebî kişiliğiyle eserlerine damgalarını vurmuş bağımsız yazarları ve belli
başlı eserlerini değerlendirmeye calışacağız.
 
|